De Rechtspraak stelt in Verder bouwen aan het huis van de rechtsstaat: De wereld verandert door technologische en politieke ontwikkelingen razendsnel. Aan de hand van scenario’s heeft de Rechtspraak in kaart gebracht hoe op deze ontwikkelingen is in te spelen om de democratische rechtsstaat in stand te houden. Staan technologische en politieke ontwikkelingen wel naast elkaar? In dit artikel toon ik de samenhang tussen de technologische en politieke ontwikkelingen.

Ter oriëntatie op de toekomst van de rechtspraak in Nederland zijn scenario’s opgesteld voor maatschappelijke ontwikkelrichtingen. Op basis van een brede input aan materiaal zijn twee kernonzekerheden in het sociaal-cultureel domein onderkend. De ene kernonzekerheid is de ontwikkeling van de maatschappelijke stabiliteit met als extremen sociale segregatie of sociale cohesie. De andere onzekerheid betreft de institutionele sturing met als extremen een bottom up ordening vanuit individuen of groepen actoren versus een top down ordening door traditionele instituties (zoals overheden). Deze twee kernonzekerheden leiden tot vier mogelijke scenario’s die van grote invloed zijn op de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Elk van de scenario’s is een denkbare toekomstige ontwikkelrichting. Van elke ontwikkeling zijn voorbeelden in het dagelijks leven waarneembaar. Denk aan de vele verhalen over de totstandkoming van een netwerksamenleving met veel zelfsturing in agile teams (decentrale commune) of juist aan het verlangen naar een sterke leider die opkomt voor de belangen van bepaalde groepen in de samenleving (democratuur).  Ook de tegenhanger van het zelfsturings-ideaal of het populisme is duidelijk waarneembaar: toch liever een sterk management in organisaties en een institutionele bescherming tegen ongenuanceerde of onnadenkende sterke mannen of vrouwen door een moderne overheid en systematische frameworks (stabiele solidariteit). En ook de versplinterde jungle kennen we uit het dagelijks nieuws, van landen in oorlog, criminele organisaties in Nederland tot eigenwijze gebruikers die buiten de IT-kaders om werken in de eigen organisatie.

Twee assen van onzekerheden leveren vier scenario's voor maatschappelijke ontwikkeling. Voor een beschrijving: lees het rapport Verder bouwen aan het huis van de rechtsstaat

Om de invloed van informatietechnologie te verduidelijken is het goed om juist de emotionele kant van de scenario's onder ogen te zien. Bij elk van de scenario’s ervaar je voorkeur of afkeer. Tegenover techno-optimisme staat de angst dat techniek de mensheid zal overheersen of voor verdrinken in de informatie-oceaan. Er blijkt sprake te zijn van een derde dimensie naast de twee assen: de scenario’s bewegen tussen hoop en angst.

Bij bespreking van de scenario’s met collega’s binnen de Rechtspraak blijkt er een dominante hoop te zijn op een samenleving waarin sociale cohesie het wint van de neiging tot sociale segregatie. Tevens blijkt een meerderheid (toch) een voorkeur te hebben voor een samenleving waarin bestuurlijke autoriteit de stabiliteit in de samenleving borgt, liever dan dat we de ordening overlaten aan bottom-up krachten van zelfsturing. Dat geldt ook voor de sturing in de eigen organisatie: toch graag managers die de koers en stabiliteit bewaken boven zelfstandig werkende teams en medewerkers. Veel zelfsturing blijft toch nog wel eng. Visualiseer je die emoties door een verticale as met hoop aan de bovenzijde en in de kleur geel, angst aan de onderzijde in de kleur zwart en in het midden het neutrale blauw, dan levert de emotie bij de scenario's een volgend gemiddeld beeld.

Veel technologie-gedreven toekomstbeelden presenteren in positieve zin het ideaal van een digitale netwerksamenleving. Ook wij - digitale architecten - dragen daar volop aan bij. Vanuit die ontwikkeling van een digitale netwerksamenleving neemt de voorkeur af voor een top down ordening: het scenario Stabiele solidariteit zakt op de verticale as en verkleurt van geel naar blauw. De voorkeur slaat om naar een bottom up ordening. Dit speelt zowel in organisaties (meer zelfsturing en netwerk-organisaties), in bedrijfstakken (meer kleine ondernemingen en zelfstandigen, voorkeur voor startups en afkeer van dominante technologiereuzen) als in het publieke domein (meer burgerinitatief, minder betutteling). De ontwikkeling van digitalisering en beschikbaarheid van informatie spelen hierin een belangrijke factor. De middle-man kunnen we passeren en blockchain maakt een institutionele partij overbodig. Het scenario van Decentrale Commune (agile teams!) stijgt en wordt geel. De gevestigde orde van de top-down ordening wordt gediskwalificeerd als oud Tayloriaans denken.

De voorkeur voor een netwerksamenleving (decentrale commune) boven een stabiele solidariteit is verbonden met vertrouwen in het zelf-organiserend vermogen. Dat vertrouwen is gebaseerd op de verworvenheden van de digitale informatiemaatschappij. Het is een lonkend perspectief voor wie om kan gaan met die verworvenheden. Voor (vele) anderen heeft die digitale informatiemaatschappij echter juist een duistere kant. De vele angst-gedreven informatiestromen die je dagelijks ontvangt creëren een gevoel van constante dreiging: al dat negatieve nieuws! De ervaren dominantie van technologie over de mens leidt tot een vlucht naar bescherming van de eigen omgeving: technology related anger, die stomme computer, die enge robot! De behoefte aan bescherming wint het van meegaan in de onzekere toekomst. Onzekerheid vloeit voort uit de enorme informatie-overvloed, die dagelijks over ons wordt uitgestort. Juist de afbraak van het Tayloriaans erfgoed en instituties is de voedingsbodem voor een keuze voor een scenario waarin sociale cohesie niet leidend is. Hoe breed die angst leeft blijkt in de politieke arena met de populariteit van Wilders en de verkiezing van Trump. Het scenario Democratuur biedt hoop op bescherming, het vertrouwen in zelfsturing is weg want leidt tot bedreiging van de eigen positie.

En wat moet je dan als ook die sterke leider niet te vertrouwen blijkt te zijn, als de oude instituties geen houvast meer bieden, als het ideaal van een duurzame samenleving op basis van zelfsturing toch ver weg lijkt te zijn: dan is het verleidelijk om het heft (en recht!) in eigen hand te nemen. Creëer je eigen informatie-bubble en bescherm je tegen kwaadwillenden in de jungle van de digitale wereld waar niemand het voor het zeggen heeft!

Er blijkt een onderlinge beïnvloeding te zijn van de scenario’s in het sociaal culturele assenkruis en een vergelijkbaar assenkruis in het domein van informatie en technologie. In dit technologisch assenkruis staat niet ter discussie of er sprake zal zijn van technologische ontwikkeling en of de informatieberg (big data) blijft groeien: dat zal gebeuren. De kernonzekerheden liggen in de waarde van technologie en de waarde van informatie. Leidt technologie tot een vooruitgang (oplossingen) of juist tot disruptie (problemen). Leidt de overvloed aan informatie tot een hoger bewustzijn of juist tot een informatie chaos waarin we verdrinken.

Dit assenkruis leidt tot de volgende vier scenario’s:

1. Technologische disruptie, waardevolle informatie: Cyborg world.
   De wereld wordt gedomineerd door robots, computers en techniek waarin de menselijke maat verloren lijkt te gaan. Gelukkig zorgt informatietechnologie er wel voor dat we ons bewust zijn van deze dominantie. Het idealisme van de mensen achter de technologiereuzen zorgt ervoor dat we leven in een techniek-gedomineerde wereld naar het ideaalbeeld van deze giganten. In de techniek zijn ook zelf-lerende feedback mechanismen ingebouwd op basis van geavanceerde big-data netwerken die een ontsporing naar het scenario van de cyber world war voorkomen.
2. Technologisch vooruitgang, waardevolle informatie: 4^e industriële revolutie leidt tot duurzame wereld.
   Dankzij een goed gebruik van de vele informatie over mens en techniek weten we met technologie de menselijke maat te bewaken, zelfs ook in relatie tot de ecologische maat. Ja, we leven in een wereld met veel technologie, en die staat ten dienste van een menselijk bestaan. Het uniformeringsdenken dat de menselijke maat ondergeschikt maakte aan systeemdenken heeft kunnen evolueren tot een diversiteitsdenken waarin eenieder gebruik kan maken van de middelen die bij hem of haar passen. En, dankzij informatie en technologie weet de mens ook weer balans te vinden met ecologie.
3. Technologische vooruitgang, informatiechaos: individueel schipperen op de informatiezee.
   We leven in een wereld waarin een groot aanbod aan allerhande technologische handigheidjes het leven makkelijk maakt. Ieder mens, iedere organisatie heeft een keuze uit een groot en divers aanbod aan mogelijkheden. De informatieberg is verder geexplodeerd hetgeen ook heeft geleid tot een enorme informatie-afvalberg. Het is een enorme uitdaging om je weg te vinden in die veelheid aan informatie en techniek. De een slaagt daar beter in dan de ander. Gelukkig is er ook weer een breed aanbod aan technologische uitvindingen om die problematiek aan te pakken: iedereen kan zijn eigen informatiewereld bouwen.
4. Technologische disruptie, informatie chaos: cyber world war
   De mogelijkheid om informatie en technologie vooral te gebruiken voor het eigen individuele nut zegeviert over het “common” goed. De aanwending van technologie voor militaire, spionage en criminele doelen is en blijft een belangrijke aanjager van vernieuwingen en voedt tevens de aanwending van technologie om je daartegen te verdedigen. Er is geen borging op de kwaliteit van informatie hetgeen leidt tot een overdaad aan desinformatie en propaganda. Zoals de ontwikkelingen in de chemische industrie hebben geleid tot milieurampen is helaas het effect van de ontwikkelingen in de IT-industrie dat sprake is van sociale rampen.

De ontwikkeling van de digitale informatiemaatschappij is op dit moment een dominant verschijnsel in ieders (werkende) leven. De wederzijdse beïnvloeding tussen sociaal-maatschappelijke scenario’s en informatietechnologische scenario’s is in het huidige tijdperk dan ook zeer groot. Heb je vertrouwen in de verdiensten van informatie en technologie dan zal ook een voorkeur voor een hoop-gedreven sociaal scenario sneller aan de orde zijn. Zie je vooral de dreigingen van de snelle ontwikkelingen, dan ligt een angst-gedreven sociaal scenario meer voor de hand.

Architecten in de digitale wereld hebben een verantwoordelijkheid om zich bewust te zijn van de invloed van informatietechnologie op het sociaal cultureel krachtenveld. Ontwikkel niet alleen voor het techno-optimisme, de gouden bergen van big data en het ideaalbeeld van de zelfredzame mens die zich zelfsturend wil en kan ontwikkelen. Verval anderzijds ook niet in de verspreiding van angstbeelden van cybercrime en onoplosbare privacyvraagstukken. Wat dan wel? Continue leren, kritisch denken over ICT en rekening houden met diegenen die moeite hebben om de snelle ontwikkelingen te volgen.